Praca w godzinach nadliczbowych zleconych przez pracodawcę jest obowiązkiem pracownika

Odpowiedź

Zgodnie z zasadą ogólną pracownik nie może odmówić zleconej pracy przez pracodawcę po godzinach pracy. Jednakże zakazem pracy w godzinach nadliczbowych objęte są kobiety w ciąży, pracownicy młodociani i pracowników opiekujących się dzieckiem do lat 4. Przepisów dotyczących pracy w nadgodzinach w związku z potrzebami pracodawcy nie stosuje się do pracowników zatrudnionych na stanowiskach pracy, na których występują przekroczenia najwyższych dopuszczalnych stężeń lub natężeń czynników szkodliwych dla zdrowia.

Uzasadnienie

Czas pracy nie może przekraczać 8 godzin na dobę i przeciętnie 40 godzin w przeciętnie pięciodniowym tygodniu pracy w przyjętym okresie rozliczeniowym nieprzekraczającym 4 miesięcy. Obowiązujący pracownika wymiar czasu pracy w przyjętym okresie rozliczeniowym oblicza się:

1. mnożąc 40 godzin przez liczbę tygodni przypadających w okresie rozliczeniowym, a następnie
2. dodając do otrzymanej liczby godzin iloczyn 8 godzin i liczby dni pozostałych do końca okresu rozliczeniowego, przypadających od poniedziałku do piątku.

Każde święto występujące w okresie rozliczeniowym i przypadające w innym dniu niż niedziela obniża wymiar czasu pracy o 8 godzin.
Wymiar czasu pracy pracownika w okresie rozliczeniowym ulega w tym okresie obniżeniu o liczbę godzin usprawiedliwionej nieobecności w pracy, przypadających do przepracowania w czasie tej nieobecności, zgodnie z przyjętym rozkładem czasu pracy.
Tygodniowy czas pracy łącznie z godzinami nadliczbowymi nie może przekraczać przeciętnie 48 godzin w przyjętym okresie rozliczeniowym.
Praca wykonywana ponad obowiązujące pracownika normy czasu pracy, a także praca wykonywana ponad przedłużony dobowy wymiar czasu pracy, wynikający z obowiązującego pracownika systemu i rozkładu czasu pracy, stanowi pracę w godzinach nadliczbowych. Praca w godzinach nadliczbowych jest dopuszczalna w razie:
konieczności prowadzenia akcji ratowniczej w celu ochrony życia lub zdrowia ludzkiego, ochrony mienia lub środowiska albo usunięcia awarii;
szczególnych potrzeb pracodawcy.
Liczba godzin nadliczbowych przepracowanych w związku z okolicznościami związanymi ze szczególnymi potrzebami pracodawcy nie może przekroczyć dla poszczególnego pracownika 150 godzin w roku kalendarzowym, chyba że w układzie zbiorowym pracy lub w regulaminie pracy albo w umowie o pracę jest ustalona inna liczba godzin nadliczbowych w roku kalendarzowym niż określona w Kodeksie pracy.
Za pracę w godzinach nadliczbowych, oprócz normalnego wynagrodzenia, przysługuje dodatek w wysokości:

1. 100% wynagrodzenia - za pracę w godzinach nadliczbowych przypadających:
   – w nocy,
   – w niedziele i święta niebędące dla pracownika dniami pracy, zgodnie z obowiązującym go rozkładem czasu pracy,
   – w dniu wolnym od pracy udzielonym pracownikowi w zamian za pracę w niedzielę lub w święto, zgodnie z obowiązującym go rozkładem czasu pracy;
2. 50% wynagrodzenia - za pracę w godzinach nadliczbowych przypadających w każdym innym dniu niż określony w pkt 1.

W zamian za czas przepracowany w godzinach nadliczbowych pracodawca, na pisemny wniosek pracownika, może udzielić mu w tym samym wymiarze czasu wolnego od pracy.
Udzielenie czasu wolnego w zamian za czas przepracowany w godzinach nadliczbowych może nastąpić także bez wniosku pracownika. W takim przypadku pracodawca udziela czasu wolnego od pracy, najpóźniej do końca okresu rozliczeniowego, w wymiarze o połowę wyższym niż liczba przepracowanych godzin nadliczbowych, jednakże nie może to spowodować obniżenia wynagrodzenia należnego pracownikowi za pełny miesięczny wymiar czasu pracy. W sytuacji odebrania czasu wolnego za przepracowane nadgodziny pracownikowi nie będzie przysługiwał dodatek za pracę w godzinach nadliczbowych.
Wykonywanie pracy w godzinach nadliczbowych jest obowiązkiem pracownika bowiem zgodnie z art. 100 § 1 Kodeksu pracy  pracownik jest obowiązany wykonywać pracę sumiennie i starannie oraz stosować się do poleceń przełożonych, które dotyczą pracy, jeżeli nie są one sprzeczne z przepisami prawa pracy i umową o pracę.  Oznacza to, iż pracownik w określonym czasie i miejscu pozostaje do dyspozycji pracodawcy i musi świadczyć pracę określoną w umowie o pracę oraz to, że pracodawca może polecić pracownikowi obowiązki wykraczające poza rozkładowy czas pracy tzn. pracę w godzinach nadliczbowych. Potwierdzenie takiej myśli znajduje się w Wyroku Sądu Najwyższego z 1 sierpnia 1990 r. I PRN 7/90, w którym stwierdzono, że: „zlecenie pracy w godzinach nadliczbowych wiąże pracownika nie tylko wówczas, gdy zlecono mu pracę zgodną z umówionym rodzajem, lecz również wtedy, gdy zlecono mu pracę innego rodzaju”. Zatem, zgodnie z zasadą ogólna nie pracownik nie może odmówić podjęcia pracy w godzinach nadliczbowych. Zauważyć trzeba, że w takiej sytuacji odmowa może stanowić naruszenie obowiązków pracowniczych i może stanowić podstawę rozwiązania umowy o pracę bez wypowiedzenia z winy pracownika. 
Jednakże, praca w godzinach nadliczbowych odbywać się może tylko na polecenie pracodawcy. Pozostanie poza godzinami pracy, bez zgody i polecenia przełożonego, nie jest podstawą do uznania tego czasu za czas nadgodzin. 
Podkreślić także trzeba, że niektórym pracownikom nie można zlecić wykonywania pracy nadliczbowej. Zgodnie z art. 178 § 1 Kodeksu pracy ustawodawca wprowadził bezwzględny zakaz zatrudniania w godzinach nadliczbowych kobiet w ciąży, a w art. 203 § 1 Kodeksu pracy pracowników młodocianych. W przypadku pracowników młodocianych godzinami nadliczbowymi są godziny pracy przekraczające 6 godzin na dobę (dotyczy to młodocianych w wieku do lat 16) i 8 godzin na dobę (dla młodocianych, którzy ukończyli 16 lat). 
Ograniczenie pracy w nadgodzinach dotyczy również pracowników zatrudnionych na stanowiskach pracy, na których występują przekroczenia najwyższych dopuszczalnych stężeń i natężeń czynników szkodliwych dla zdrowia, o czym mówi art. 151 § 2 Kodeksu pracy. W tym przypadku nie można zlecić pracy w nadgodzinach tylko w razie szczególnych potrzeb pracodawcy. Jeśli jednak praca w nadgodzinach  jest niezbędna w związku z koniecznością prowadzenia akcji ratowniczej dla ochrony życia lub zdrowia ludzkiego albo dla ochrony mienia lub usunięcia awarii, to takie polecenie pracodawcy nie może spotkać się z odmową pracownika.
Zakaz zlecania pracy nadliczbowej dotyczy także pracowników opiekujących się dzieckiem do lat 4, zgodnie z  art. 178 § 2 w zw. z art. 1891 Kodeksu pracy. Jednakże, w sytuacji gdy taki pracownik wyrazi zgodę na pracę w godzinach nadliczbowych, to przedmiotowy zakaz będzie obowiązywał.
Zatem, zasadniczo pracownik nie może odmówić pracodawcy wykonywana pracy w godzinach nadliczbowych. Jednakże, ustawodawca wprowadził bezwzględny zakaz pracy ponad wymiar czasu pracy dla kobiet w ciąży oraz pracowników młodocianych. Częściowemu zakazowi pracy godzinach nadliczbowych podlegają pracownicy zatrudnieni na stanowiskach pracy, na których występują przekroczenia najwyższych dopuszczalnych stężeń lub natężeń czynników szkodliwych dla zdrowia.

 

Podstawa prawna: art. 52 § 1, art. 100, art. 129 § 1, art. 130, art.151,art. 1511, art.1512 ustawy z 26 czerwca 1974 r. Kodeks pracy (tekst jednolity: Dz.U. z 2019 r. poz. 1040 z późn.zm.).