Zwolnienia od świadczenia pracy w szczególnych okolicznościach

Poniżej omawiamy zwolnienia od pracy określone w Kodeksie pracy oraz w rozporządzeniu Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z 15 maja 1996 r. w sprawie sposobu usprawiedliwiania nieobecności w pracy oraz udzielania pracownikom zwolnień od pracy.

Zwolnienie wynikające z Kodeksu pracy

W Kodeksie pracy przewidziane zostały sytuacje pozwalające pracownikowi na skorzystanie ze zwolnienia od pracy na okres wskazany w przepisach lub na czas wykonania określonej czynności, albo też przeprowadzenia badania albo szkolenia.

W Kodeksie pracy przyznano pracownikom prawo do zwolnienia:

• na zalecone badania lekarskie w związku z ciążą pracownicy (art. 185 § 2 k.p.),

• na karmienie dziecka, czyli inaczej przerwy na karmienie (art. 187 k.p.),

• w związku z wychowywaniem dziecka do lat 14 (art. 188 i 1891 § 1 k.p.),

• na poszukiwanie pracy w okresie wypowiedzenia umowy o pracę (art. 37 k.p.),

• w celu wzięcia udziału w posiedzeniu komisji bezpieczeństwa i higieny pracy w charakterze członka tej komisji (art. 23713 § 2 k.p.),

• na okresowe i kontrolne badania lekarskie (art. 229 k.p. § 2 i 3 k.p.),

• młodocianego – zajęcia związane z dokształcaniem (art. 198 k.p.).

WAŻNE: Pracownicy korzystający ze zwolnienia przewidzianych w Kodeksie pracy zawsze zachowują prawo do wynagrodzenia za czas swojej nieobecności.

Badania lekarskie w związku z ciążą pracownicy

W przypadku tego zwolnienia, że pracodawca powinien być zawiadomiony o ciąży pracownicy, a dokumentem potwierdzającym ten stan ciąży zaświadczenie lekarskie. Przepisy nie określają wymiaru zwolnienia na badania zalecone ciężarnej przez lekarza – jest on uzależniony wyłącznie od czasu trwania badań, jak również czasu dojazdu na badania. Należy pamiętać, że pracodawca udziela tego zwolnienia wyłącznie wtedy, gdy nie ma możliwości ich przeprowadzenia poza godzinami pracy. Po udzieleniu takiego zwolnienia pracodawca ma prawo żądać od ciężarnej udokumentowania faktu odbycia badań.

Przerwy na karmienie

Przerwy te są uprawnieniem wyłącznie przysługującym pracownicom–matkom. W przepisach brak jest regulacji dotyczących sposobu dokumentowania karmienia piersią. W praktyce często jest to oświadczenie składane przez pracownicę. Warto zauważyć, że nie ma limitu czasowego, do którego pracodawca może ograniczyć udzielania przerwy na karmienie (np. przez rok). Należy ich udzielać tak długo, jak długo pracownica karmi dziecko piersią.

Pracownica karmiąca piersią jedno dziecko ma prawo do dwóch półgodzinnych przerw, a jeżeli karmi więcej niż jedno dziecko – do dwóch przerw po 45 minut. Na wniosek pracownicy przerwy te mogą być udzielane łącznie.

Przerwy nie przysługują pracownicy zatrudnionej w wymiarze krótszym niż 4 godziny dziennie. Natomiast jeśli jej czas pracy nie przekracza 6 godzin dziennie, przysługuje jej tylko jedna przerwa.

Dopuszcza się ze względów organizacyjnych udzielanie przerw na karmienie w taki sposób, aby stanowiły faktyczne skrócenie czasu pracy pracownicy–matki – jako późniejsze przyjście do pracy lub wcześniejsze wyjście z pracy.

Zwolnienie z tytułu wychowywania dziecka do lat 14

Zwolnienie to przysługuje w wymiarze 2 dni w roku kalendarzowym, niezależnie od liczby dzieci. Dni te mogą być wykorzystane łącznie lub rozłącznie. Prawo do tego zwolnienia przysługuje zarówno matce, jak i ojcu.

Jeżeli jednak oboje rodzice lub opiekunowie dziecka pracują, ze zwolnienia może skorzystać tylko jedno z nich. Jednak przepisy prawa pracy nie zabraniają, aby każde z rodziców skorzystało z jednego dnia zwolnienia. Jeżeli przysługujące 2 dni opieki wykorzystał jedne rodzic, z uprawnienia tego nie może już skorzystać drugi.

Na początku każdego roku kalendarzowego rodzice składają u swoich pracodawców oświadczenia przewidziane w § 6 ust. 2 lit. c rozporządzenia Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z 28 maja 1996 r. w sprawie zakresu prowadzenia przez pracodawców dokumentacji związanej ze stosunkiem pracy oraz sposobu prowadzenia akt osobowych pracownika, w których informują o zamiarze lub o braku zamiaru skorzystania z takiego zwolnienia od pracy.

Pracodawca może żądać złożenia takiego oświadczenia od pracownika jedynie wówczas, gdy z kwestionariusza osobowego wynika, że posiada dzieci w wieku, który uprawnia go do skorzystania z takiego zwolnienia.

WAŻNE: W przypadku niewykorzystania dni z tytułu opieki nad dzieckiem nie mogą być one wykorzystane w następnym roku, a także nie przysługuje z tego tytułu żaden ekwiwalent.

Zwolnienie na poszukiwanie pracy

Prawo to przysługuje pracownikowi, którego okres wypowiedzenia wynosi co najmniej 2 tygodnie. Pracodawca, który wypowiedział pracownikowi umowę o pracę, ma obowiązek na jego wniosek udzielić mu we wskazanym terminie zwolnienia na poszukiwanie pracy z zachowaniem za okres tego zwolnienia prawa do wynagrodzenia.

Wymiar zwolnienia na poszukiwanie pracy wynosi 2 dni robocze w okresie 2-tygodniowego i 1-miesięcznego wypowiedzenia, a w okresie 3-miesięcznego wypowiedzenia oraz w przypadku gdy pracownikowi został skrócony okres 3-miesięcznego wypowiedzenia na podstawie i w granicach określonych w art. 361 § 1 k.p. - 3 dni robocze.

Dni na poszukiwanie pracy nie przysługują, jeżeli umowa o pracę zostanie rozwiązana w drodze porozumienia stron, nawet wówczas gdy stroną inicjującą jest pracodawca.

Przeprowadzenie okresowych i kontrolnych badań lekarskich

Okresowe i kontrolne badania lekarskie powinny być w miarę możliwości przeprowadzane w godzinach pracy. Pracodawca ma obowiązek skierowania na te badania i zwolnienia pracownika z pracy na czas niezbędny do ich wykonania.

Natomiast zakres zwolnień od pracy związanych z badaniami lekarskimi pracowników, częstotliwość wykonywania badań okresowych oraz sytuacje, w których niezbędne jest wykonywanie badań kontrolnych, określa rozporządzenie Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej z 30 maja 1996 r. w sprawie przeprowadzania badań lekarskich pracowników, zakresu profilaktycznej opieki zdrowotnej nad pracownikami oraz orzeczeń lekarskich wydawanych do celów przewidzianych w Kodeksie pracy.

Okresy podane w rozporządzeniu mogą być skracane przez lekarza, gdyż to lekarz decyduje o częstotliwości badań, wyznaczając termin ważności wydanego orzeczenia. Podobnie, jak w przypadku innych zwolnień kodeksowych również za czas przeprowadzenia badań pracownik zachowuje prawo do wynagrodzenia.

Udział w posiedzeniu komisji bhp

Kodeks pracy nakłada na członków komisji, będącej organem doradczym i opiniodawczym pracodawcy, obowiązek odbywania posiedzeń w godzinach pracy, nie rzadziej niż raz w kwartale. Oznacza to, że pracodawca ma obowiązek udzielenia pracownikom–członkom komisji zwolnienia od pracy na czas tego posiedzenia.

Zwolnienie dla młodocianego – zajęcia związane z dokształceniem

Pracownik młodociany ma obowiązek dokształcać się do ukończenia 18 lat, chyba że uzyskał kwalifikacje zawodowe przez naukę w szkole. W szczególności jest on zobowiązany do dokształcania się w zakresie szkoły gimnazjalnej, jeżeli szkoły takiej nie ukończył, do dokształcania się zawodowego lub w zakresie szkoły ogólnokształcącej.

Przepisy Kodeksu pracy przewidują zwolnienie od pracy pracownika młodocianego, które udzielane jest na czas wzięcia udziału tego pracownika w zajęciach szkoleniowych w związku z dokształcaniem się.

Zwolnienia wynikające z rozporządzenia z 15 maja 1996 roku z prawem do wynagrodzenia

Przepisy rozporządzenia Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z 15 maja 1996 r. w sprawie sposobu usprawiedliwiania nieobecności w pracy oraz udzielania pracownikom zwolnień od pracy wskazują wiele konkretnych sytuacji zobowiązujących pracodawcę do zwolnienia pracownika od pracy. Za czas tego zwolnienia pracownik zachowuje prawo do wynagrodzenia albo nie. Katalog wymienionych w tym akcie zwolnień od pracy uzupełniają liczne przepisy szczególne dotyczące określonych grup pracowników.

Do zwolnień wskazanych w rozporządzeniu, w okresie których pracownik zachowuje prawo do wynagrodzenia, zaliczamy zwolnienia związane z:

• wydarzeniami rodzinnymi lub osobistymi,

• udziałem w posiedzeniu komisji pojednawczej,

• przeprowadzeniem obowiązkowych badań lekarskich i szczepień ochronnych,

• uczestnictwem w akcji ratowniczej – przysługujące ratownikom Górskiego Ochotniczego Pogotowia Ratunkowego,

• oddawaniem krwi w czasie wyznaczonym przez stację krwiodawstwa.

Wydarzenia rodzinne i osobiste

Zwolnienia na wydarzenia rodzinne i osobiste przysługują pracownikowi w wymiarze:

• 2 dni – w razie ślubu pracownika lub urodzenia się jego dziecka albo zgonu i pogrzebu małżonka pracownika lub jego dziecka, ojca, matki, ojczyma lub macochy,

• 1 dnia – w razie ślubu dziecka pracownika albo zgonu i pogrzebu jego siostry, brata, teściowej, teścia, babki, dziadka, a także innej osoby pozostającej na utrzymaniu pracownika lub pod jego bezpośrednią opieką.

Celem wymienionych zwolnień jest umożliwienie pracownikowi wzięcia udziału w ważnych wydarzeniach rodzinnych lub załatwienie niezbędnych spraw wiążących się z takimi wydarzeniami.

Zwolnień tych udziela się tylko przez taki okres, w którym jest możliwe uczestniczenie pracownika w tych zdarzeniach lub zachodzi konieczność załatwienia spraw z tymi zdarzeniami nierozerwalnie związanych. Brak jest podstaw do udzielenia zwolnienia, gdy sprawy, na które jest przeznaczone, zostały już załatwione.

Udział w posiedzeniu komisji pojednawczej

Zadaniem komisji pojednawczej działającej w zakładzie pracy jest rozstrzyganie sporów z zakresu prawa pracy. Komisje są powoływane wspólnie przez pracodawcę i zakładową organizację związkową, a jeżeli u pracodawcy nie działa organizacja związkowa, wówczas pracodawca może powołać komisję pojednawczą po uzyskaniu pozytywnej opinii pracowników. W tym samym trybie ustalana jest liczba członków komisji.

Prawo do korzystania ze zwolnienia od pracy przysługuje wszystkim pracownikom uczestniczącym w postępowaniu przed komisją pojednawczą. Dlatego też prawo to przysługuje pracownikowi, który jest stroną tego postępowania, oraz wszystkim członkom komisji, jak również pracownikom wezwanym w charakterze świadka.

Wymiar zwolnienia nie został przez przepisy określony, dlatego uzależniony jest od czasu trwania postępowania pojednawczego przeprowadzanego przez komisję. Należy pamiętać, że prawidłowość wykorzystania czasu zwolnienia może być przez pracodawcę kontrolowana.

Przeprowadzenie obowiązkowych badań lekarskich i szczepień ochronnych

Rozporządzenie z 15 maja 1996 r. wskazuje przepisy, które nakładają na określone grupy osób, w tym pracowników, przebywające na terytorium państwa polskiego obowiązek poddania się badaniom mającym na celu wykrycie chorób zakaźnych oraz poddania się szczepieniom ochronnym przeciwko chorobom zakaźnym. Każde takie badanie lub szczepienie zawsze jest poprzedzone badaniem kwalifikacyjnym.

Do przepisów nakładających obowiązek zwolnienia pracownika ze świadczenia pracy należą:

• art. 5 i 17 ustawy z 5 grudnia 2008 r. r. o zapobieganiu oraz zwalczaniu zakażeń i chorób zakaźnych u ludzi (przepisy zobowiązują osoby przebywające na terytorium RP do poddawania się badaniom i szczepieniom ochronnym, jak również zapewniają te badania i szczepienia osobom nieletnim lub ubezwłasnowolnionym, pozostającym pod opieką faktyczną lub prawną osoby pracującej; ponieważ wykonanie szczepienia jest każdorazowo poprzedzone badaniem kwalifikacyjnym, zwolnienie powinno obejmować również badanie),

• art. 6 ustawy o zapobieganiu oraz zwalczaniu zakażeń i chorób zakaźnych u ludzi (wymieniono w nim osoby oraz badania, jakim te osoby podlegają, przeprowadzane...