Prawo do urlopu
Urlop wypoczynkowy jest jednym z tych świadczeń pracowniczych, których nie można się zrzec, ani przekazać innej osobie. Co do zasady przysługuje, on już w pełnej wysokości już 2 stycznia każdego roku i powinien być udzielony przez pracodawcę pracownikowi corocznie, w sposób nieprzerwany i płatny. Wymiar urlopu wypoczynkowego wynosi:
20 dni - jeżeli pracownik jest zatrudniony krócej niż 10 lat,
26 dni - jeżeli pracownik jest zatrudniony co najmniej 10 lat.
Jak wskazuje w swym wyroku z 9 grudnia 2014 r. Sąd Apelacyjny w Katowicach (sygn. akt III AUa 25/14) (…) regulacja art. 154 § 1 k.p. wyznacza jedynie podstawowy wymiar urlopu wypoczynkowego, który może być odmiennie, tj. korzystniej unormowany choćby w umowie o pracę, czy też w układach zbiorowych pracy, biorąc pod uwagę specyficzne warunki panujące na danym stanowisku pracy, bądź charakterystyczne dla określonego zawodu, nie pozbawiając jednak takiego dodatkowego urlopu charakteru urlopu wypoczynkowego, którego przeznaczeniem jest przede wszystkim wypoczynek i regeneracja sił konkretnego pracownika. Tym bardziej, iż zarówno umowa o pracę, jak i układ zbiorowy pracy stanowią źródła prawa pracy tożsame z kodeksem pracy.
Zatem jeśli dany pracodawca czy to w umowie o pracę czy w układzie zbiorowym określił wyższy wymiar urlopu, niż ten wynikający z Kodeksu pracy, ma obowiązek udzielenia tego urlopu w wyższym wymiarze, a w przypadku naruszenia tego obowiązku pracownik może domagać się dłuższego urlopu
Wymiar urlopu dla pracownika zatrudnionego w niepełnym wymiarze czasu pracy ustala się proporcjonalnie do wymiaru czasu pracy tego pracownika, biorąc za podstawę wymiar urlopu określony wyżej, przy czym niepełny dzień urlopu zaokrągla się w górę do pełnego dnia.
Przykład
Anna Kowalski pracuje u swego pracodawcy w wymiarze 2/5 etatu. Przy założeniu, że jej łączny staż pracy wynosi 12 lat, wymiar łącznego rocznego urlopu pani Anny wynosi 2/5 x 26 dni = 10,4. Co po zaokrągleniu do pełnych dni daje 11 dni.
Inaczej wygląda kwestia wymiaru urlopu, w sytuacji gdy pracownik nabywa prawo do urlopu po raz pierwszy. Mianowicie pracownik taki, w roku kalendarzowym, w którym podjął pracę, uzyskuje prawo do urlopu z upływem każdego miesiąca pracy, w wymiarze 1/12 wymiaru urlopu przysługującego mu po przepracowaniu roku.
Przykład
Jan Nowak rozpoczął swoją pierwszą pracę 1 lutego 2018 r., zatem już pierwszego marca będzie mieć prawo do urlopu w wysokości dwóch dni, co wynika z wyliczenia:
1/12 x 20 dni = 1,66 dnia po zaokrągleniu w górę - 2 dni
Nie ma w tym momencie znaczenia, że przepracowany przez pracownika pierwszy miesiąc pracy ma 28, 29, 30 czy 31 dni.
Prawo do kolejnych urlopów pracownik nabywa w każdym następnym roku kalendarzowym już w pełnym wymiarze, czyli już 1 stycznia ma prawo do 20 dni urlopu. Choć prawo do pełnego urlopu pojawia się już 1 stycznia, to ze względu na fakt, że jest to dzień ustawowo wolny do pracy, urlop może rozpocząć się najwcześniej 2 stycznia, oczywiście pod warunkiem że nie jest to niedziela.
Udzielanie urlopu
Urlopu wypoczynkowego pracodawca udziela pracownikowi w dni, które są dla niego dniami pracy, zgodnie z obowiązującym go rozkładem czasu pracy, w wymiarze godzinowym, odpowiadającym dobowemu wymiarowi czasu pracy pracownika w danym dniu.
Przyjmuje się, że jeden dzień urlopu odpowiada 8 godzinom pracy, nawet jeśli dobowa norma czasu pracy dla danego pracownika jest niższa – tak jest w przypadku osób niepełnosprawnych zaliczonych do znacznego lub umiarkowanego stopnia niepełnosprawności, dla których czas pracy nie może przekraczać 7 godzin na dobę i 35 godzin tygodniowo.
Drugą grupa są lekarze zatrudnieni w podmiocie leczniczym. Wymiar czasu pracy takiego lekarza wynosi 7 godzin 35 minut na dobę i przeciętnie 37 godzin 55 minut na tydzień w przeciętnie pięciodniowym tygodniu pracy w przyjętym okresie rozliczeniowym.
WAŻNE: Udzielenie pracownikowi urlopu w dniu pracy w wymiarze godzinowym odpowiadającym części dobowego wymiaru czasu pracy jest dopuszczalne jedynie w przypadku, gdy część urlopu pozostała do wykorzystania jest niższa niż pełny dobowy wymiar czasu pracy pracownika w dniu, na który ma być udzielony urlop.
O początku urlopu decyduje rozkład czasu pracy pracownika. W konsekwencji znaczenie ma początek kolejnej doby pracowniczej, a nie ta sama doba kalendarzowa (wyrok Sądu Najwyższego z 4 listopada 2010 r., sygn. akt II PK 116/10).
Udzieleniem urlopu pracownikowi jest obowiązkiem pracodawcy, a sama odmowa jego udzielenia musi być uzasadniona przez pracodawcę. Nie oznacza to, że pracownik po złożeniu wniosku o udzielenie urlopu może być pewnym, że jest na urlopie. Jak podkreśla Sądu Najwyższego w wyroku 7 lutego 2008 r. (sygn. akt II PK 162/07)(…) zachowanie pracownika polegające na opuszczeniu miejsca pracy, po wystosowaniu żądania urlopu po kilku godzinach świadczenia pracy w tym właśnie dniu, należy traktować jako bezprawne, tj. naruszające podstawowy obowiązek pracowniczy w postaci konieczności przestrzegania ustalonego
Jeżeli danym roku kalendarzowym zmieni się wymiar czasu pracy pracownika, wówczas wielkość wymiaru urlopu należy obliczyć stosowanie do wymiaru czasu pracy.
Przykład
Jan Śliwiński przez 2018 r. przez trzy miesiące od 1 stycznia do 31 marca 2018 roku pracował na 1/4 etatu, a pozostałą cześć roku (od 1 kwietnia do 31 grudnia) na 3/4 etatu.
Za pierwsze trzy miesiące roku przysługują mu 2 dni urlopu:
1/4 x 26 = 6,5,
6,5 x 3/12 = 1,62 dnia; po zaokrągleniu w górę - 2 dni.
Za pozostałych dziewięć miesięcy - 15 dni, co wynika z wyliczenia:
3/4x26 = 19,5;
19,5 x 9/12 =14,60; po zaokrągleniu w górę - 15 dni.
Zatem łączny roczny wymiar urlopu Jana Śliwińskiego w 2018 r. wyniesie 17 dni kalendarzowych.
Niekiedy zdarza się, że zmiana wymiaru czasu pracy następuje w trakcie miesiąca i tutaj pojawia się pewien problem, bowiem nie ma w przepisach informacji, jak w tej sytuacji rozliczyć urlop.
Ten problem jest różnie rozwiązywany u różnych pracodawców.
Niektórzy praktycy uważają, że do rozliczenie przyjmuje się taki wymiar czasu pracy, w którym pracownik przepracuje większość dni. Innym rozwiązaniem jest przyjęcie wymiaru etatu obowiązującego pracownika pierwszego dnia tego miesiąca.
Jednak moim zdaniem należy postąpić analogicznie jak zaprezentowano w przykładzie z tą tylko różnicą, że do rozliczenia zamiast miesięcy powinno przyjąć się 365 dni kalendarzowych.
Przykład
Nina Rzeszewska pracowała do 1 stycznia do 16 maja w pełnym wymiarze czasu pracy. Ze względu na sytuację rodzinną musiała poprosić swego pracodawcę o zmniejszenie czasu pracy do 1/2 etatu od 17 maja do końca roku.
Za cały rok łączny wymiar urlopu wyniesie 19 dni, co wynika z wyliczenia:
136/365 x 26 dni = 9,68 dnia, czyli po zaokrągleniu w grę - 10 dni
229/365 x 1/2 x 26 dni = 8,15 dni, czyli po zaokrągleniu w grę - 9 dni
10 dni + 9 dni = 19 dni urlopu.
Staż pracy
Jak już wspomniano wymiar rocznego urlopu zależy od stażu pracy.
I tak, do okresu zatrudnienia, od którego zależy prawo do urlopu i wymiar urlopu, wlicza się okresy poprzedniego zatrudnienia, bez względu na przerwy w zatrudnieniu oraz sposób ustania stosunku pracy. Zatem nawet, gdy pracownik u poprzedniego pracodawcy został zwolniony w trybie art. 52 k.p. (zwolnienie dyscyplinarne), to przy obliczeniu wymiaru urlopu u kolejnego pracodawcy, dolicza się mu staż pracy w zakładzie, z którego został w tym trybie.
WAŻNE: W przypadku jednoczesnego pozostawania w dwóch lub więcej stosunkach pracy wliczeniu podlega także okres poprzedniego niezakończonego zatrudnienia w części przypadającej przed nawiązaniem drugiego lub kolejnego stosunku pracy.
Przykład
Janusz Świderski od 1 stycznia pracuje na 1/2 etatu w zakładzie A.
Od 1 sierpnia 2018 roku nawiązał kolejny stosunek pracy w zakładzie B w wysokości 1/2 etatu i od tego momentu świadczył jednocześnie dwa stosunki pracy. Dział personalny zakładu B wliczy do stażu pracy, od którego jest liczony jest wymiar urlopu wypoczynkowego, jedynie 7 miesięcy pracy w zakładzie A mimo że ten stosunek pracy nadal trwa.
Należy pamiętać, że do okresu zatrudnienia, od którego zależy wymiar urlopu, zalicza się także okres:
za który przysługuje odszkodowanie w przypadku skrócenia okresu wypowiedzenia, jeżeli pracownik nie podjął w tym czasie pracy (art. 361 § 2 k.p.),
pozostawania bez pracy, za który przyznano odszkodowanie pracownikowi przywróconemu do pracy (art. 51 § 2 k.p.),
urlopu bezpłatnego, którego udzielono pracownikowi w celu podjęcia pracy
urlopu wychowawczego (art. 1865 k.p.),
urlopu bezpłatnego udzielonego młodocianemu w okresie ferii szkolnych
pobierania zasiłku dla bezrobotnych i stypendium (art. 79 ustawy z 20 kwietnia 2004 r. o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy),
służby zastępczej (art. 36 ustawy z 28 listopada 2003 r. o służbie zastępczej)
czynnej służby wojskowej oraz urlopu bezpłatnego udzielonego powołanemu do odbycia ćwiczeń wojskowych (art. 120 i art. 124 ustawy z 21 listopada 1967 r. o powszechnym obowiązku obrony Rzeczypospolitej Polskiej),
prowadzenia indywidualnego gospodarstwa rolnego lub pracy w takim gospodarstwie (art. 1 ustawy z 20 lipca 1990 r. o wliczaniu okresów pracy w indywidualnym gospodarstwie rolnym do pracowniczego stażu pracy).
Do stażu pracy wlicza się także okres nauki.
Zgodnie z art. 155 k.p. do okresu pracy, od którego zależy wymiar urlopu, wlicza się z tytułu ukończenia:
zasadniczej lub innej równorzędnej szkoły zawodowej - przewidziany programem nauczania czas trwania nauki, nie więcej jednak niż 3 lata,
średniej szkoły zawodowej - przewidziany programem nauczania czas trwania nauki, nie więcej jednak niż 5 lat,
średniej szkoły zawodowej dla absolwentów zasadniczych (równorzędnych) szkół zawodowych - 5 lat,
średniej szkoły ogólnokształcącej - 4 lata,
szkoły policealnej - 6 lat,
szkoły wyższej - 8 lat
- przy czym okresy nauki nie podlegają sumowaniu.
WAŻNE: Jeżeli pracownik uczył się w czasie zatrudnienia, do okresu pracy, od którego zależy wymiar urlopu, wlicza się bądź okres zatrudnienia, w którym była pobierana nauka, bądź okres nauki, zależnie od tego, co jest korzystniejsze dla pracownika.
Przykład
Anna Frankowska pracowała i jednocześnie studiowała. Jej studnia trwały 4 lata i takiż samym był jej okres pracy u obecnego pracodawcy. Po przedstawieniu odpisu dyplomu ukończenia studiów do działu kadr Annie Frankowskiej zostanie doliczone 8 lat stażu pracy, ponieważ jest to dla niej korzystniejsze. Wynika to z faktu, że do okresu pracy, od którego zależy wymiar urlopu wlicza się 8 lat z tytułu ukończenia szkoły wyższej (art. 155 k.p.).
Urlop proporcjonalny
W roku kalendarzowym, w którym ustaje stosunek pracy z pracownikiem uprawnionym do kolejnego urlopu, pracownikowi przysługuje urlop:
u dotychczasowego pracodawcy - w wymiarze proporcjonalnym do okresu przepracowanego u tego pracodawcy w roku ustania stosunku pracy, chyba że przed ustaniem tego stosunku pracownik wykorzystał urlop w przysługującym mu lub w wyższym wymiarze;
u kolejnego pracodawcy - w wymiarze:
proporcjonalnym do okresu pozostałego do końca danego roku kalendarzowego - w razie zatrudnienia na czas nie krótszy niż do końca danego roku kalendarzowego,
proporcjonalnym do okresu zatrudnienia w danym roku kalendarzowym - w razie zatrudnienia na czas krótszy niż do końca danego roku kalendarzowego.
WAŻNE: Pracownikowi, który przed ustaniem stosunku pracy w ciągu roku kalendarzowego wykorzystał urlop w wymiarze wyższym niż mu przysługiwał, u kolejnego pracodawcy przysługuje mu urlop w odpowiednio niższym wymiarze.
Łączny wymiar urlopu w takiej sytuacji w roku kalendarzowym nie może być jednak niższy niż wynikający z okresu przepracowanego w tym roku u wszystkich pracodawców.
Tę zasadę stosuje się również do pracownika podejmującego pracę u kolejnego pracodawcy w ciągu innego roku kalendarzowego niż rok, w którym ustał jego stosunek pracy z poprzednim pracodawcą.
Przykład
Alina Kącik pracowała w poprzednim roku tylko trzy miesiące. Obecnie podjęła pracę od kwietnia. Przy założeniu, że będzie ona pracowała nieprzerwanie do końca bieżącego roku, wymiar urlopu wynosić będzie 20 dni, co wynika
9/12 x 26 = 19,5, co po zaokrągleniu w grę daje 20 dni.
Zasadę tę stosuje się również do pracownika powracającego do pracy u dotychczasowego pracodawcy w ciągu roku kalendarzowego po trwającym co najmniej 1 miesiąc okresie:
urlopu bezpłatnego,
urlopu wychowawczego,
odbywania zasadniczej służby wojskowej lub jej form zastępczych, służby przygotowawczej, okresowej służby wojskowej, terytorialnej służby wojskowej pełnionej rotacyjnie, przeszkolenia wojskowego albo ćwiczeń wojskowych;
tymczasowego aresztowania,
odbywania kary pozbawienia wolności,
nieusprawiedliwionej nieobecności w pracy.
Należy pamiętać, że ten obniżony wymiar urlopu stosuje się raz, tylko w tym roku kalendarzowym w którym pracownik po nieobecności wraca do pracy. Jeżeli okres urlopu bezpłatnego, odbywania zasadniczej służby wojskowej lub jej form zastępczych, służby przygotowawczej, okresowej służby wojskowej, terytorialnej służby wojskowej pełnionej rotacyjnie, przeszkolenia wojskowego albo ćwiczeń wojskowych, tymczasowego aresztowania, odbywania kary pozbawienia wolności oraz nieusprawiedliwionej nieobecności w pracy, przypada po nabyciu przez pracownika prawa do urlopu w danym roku kalendarzowym, wymiar urlopu pracownika powracającego do pracy w ciągu tego samego roku kalendarzowego ulega proporcjonalnemu obniżeniu, chyba że przed rozpoczęciem tego okresu pracownik wykorzystał urlop w przysługującym mu lub w wyższym wymiarze.
Wykorzystanie urlopu
Generalnie pracodawca powinien udzielić urlopu zgodnie z planem urlopów, który ustala pracodawca, biorąc pod uwagę wnioski pracowników i konieczność zapewnienia normalnego toku pracy. Jednak nie jest to nakaz bezwzględny.
Potwierdza to m.in. wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z 23 listopada 2016 r., sygn. akt IIIAPa 61/15, w którym czytamy(…) Urlopu wypoczynkowego co do zasady udziela pracodawca, a zgodnie z art. 161 k.p., „jest obowiązany udzielić pracownikowi” urlopu w tym roku kalendarzowym, w którym pracownik uzyskał do niego prawo. Na tle tego przepisu nie budzi wątpliwości, że wyrażony w nim obowiązek pracodawcy nie ma charakteru bezwzględnego. Do udzielania urlopu mają bowiem zastosowanie ogólne reguły, w tym także ta z art. 163 § 11 k.p., zgodnie z którą wniosek urlopowy pracownika jest brany przez pracodawcę pod uwagę, ale nie jest dla niego wiążący. Pracodawca powinien go uwzględnić, jeżeli zwolnienie urlopowe we wnioskowanym czasie nie koliduje z koniecznością zapewnienia normalnego toku pracy. Znaczy to, że realizacja prawa pracownika do wypoczynku jest korygowana potrzebami pracodawcy i koniecznością obecności pracownika w zakładzie.
Pracodawca nie może zmusić pracownika, by ten skorzystał z urlopu, zgodnie z planem, jeżeli pracownik jest nieobecny w pracy z powodu:
czasowej niezdolności do pracy wskutek choroby,
odosobnienia w związku z chorobą zakaźną,
powołania na ćwiczenia wojskowe lub na przeszkolenie wojskowe albo stawienia się do pełnienia terytorialnej służby wojskowej rotacyjnie, na czas do urlopu macierzyńskiego.
W takiej sytuacji pracodawca ma obowiązek udzielenia takiemu pracownikowi urlopu w późniejszym terminie, jednak powinien to zrobić najpóźniej do dnia 30 września następnego roku kalendarzowego. Zasada ta nie dotyczy części urlopu udzielanego na żądanie.
WAŻNE: W okresie wypowiedzenia umowy o pracę pracownik ma obowiązek wykorzystać przysługujący mu urlop, jeżeli w tym okresie pracodawca udzieli mu urlopu. Tylko w jednym przypadku urlop z prawa staje się obowiązkiem pracownika. W takim przypadku wymiar udzielonego urlopu, z wyłączeniem urlopu zaległego, nie może przekraczać wymiaru obliczonego proporcjonalnie do przepracowanego okresu w danym roku kalendarzowym.
Gdyby jednak wykorzystanie przez pracownika całości lub części urlopu było niemożliwe z przypadku niewykorzystania przysługującego urlopu w całości lub w części z powodu rozwiązania lub wygaśnięcia stosunku pracy pracownikowi przysługuje ekwiwalent pieniężny. Obowiązek wypłacenia przez pracodawcę tego ekwiwalentu odpada gdy strony postanowią o wykorzystaniu urlopu w czasie pozostawania pracownika w stosunku pracy na podstawie kolejnej umowy o pracę zawartej z tym samym pracodawcą bezpośrednio po rozwiązaniu lub wygaśnięciu poprzedniej umowy o pracę z tym pracodawcą.
Radosław Stępień
Adwokat, radca prawny
Podstawa prawna: art.152 - 171 ustawy z 26 czerwca 1974 r. Kodeks pracy (tekst jednolity: Dz.U. z 2018 r. poz. 917); art. 79 ustawy z 20 kwietnia 2004 r. o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy (tekst jednolity: Dz.U. z 2017 r, poz. 1065 z późn.zm.); art. 36 ustawy z 28 listopada 2003 r. o służbie zastępczej (tekst jednolity: Dz.U. z 2018 r, poz. 885); art. 120, art. 124 ustawy z 21 listopada 1967 r. o powszechnym obowiązku obrony Rzeczypospolitej Polskiej (tekst jednolity: Dz.U. z 2017 r, poz. 1430 z późn.zm.); art. 1 ustawy z 20 lipca 1990 r. o wliczaniu okresów pracy w indywidualnym gospodarstwie rolnym do pracowniczego stażu pracy (Dz.U. z 1990 r. Nr 54, poz. 310).
